¿U o costumismo?

Unha reflexión pasada de data (non hai tempo para nada...) e seguramente tonta: xa que este ano lle dedicamos o día das Letras Galegas a Lugrís, autor que ben se pode cualificar de “costumista” (especialmente por algúns textos como “Os Contos de Asieumedre”), digo eu que ben se podería ter aproveitado para revisar esa etiqueta do “costumismo” e o seu significado na historia da literatura galega.

A cousa, como eu a vexo, desde a distancia do profano, é que os nosos historiadores da literatura fártanse de citar o costumismo, pero só para atribuír como mérito a cada xeración (e a certos autores en particular) o feito e telo superado.

Tarrío despacha o período con estas palabras “Polo que se refire á prosa das dúas primeiras décadas do noso século [refírese ó XX, claro] a penas merece unhas poucas liñas. Polo xeral non aporta nada [...] segue ancorada, sen engadir nada novo, a un costumismo rural esteticamente intranscendente e que se enzoufa na súa propia miseria e miopía literarias”

Pero o discurso cambia a partir de aí, xa non se ven na necesidade de analizar o costumismo, pero si resulta útil citalo para contrapoñelo ós que o suceden. Para caracterizar a Xeración Nós manexan o argumento de que é a primeira en revelarse contra a rémora rural-costumista, todos (Carbalho, Tarrio, Vilaverdra...) ven neles unha vontade expresa de afastamento dos narradores predecesores, de mostrar “vocación de modernidade e de universalidade”, de “conquista da cidade e das capas sociais que a habitan”, e da “necesidade de glosar realidades diferentes da rural”...

A xeración de narradores que etiquetaron como “Nova Narrativa” (poñamos que 55-70, con Rodriguez Mourullo, Ferrín, Casares, Gonsar...) ten novamente no seu “haber” a vontade de afastamento do rural e do costumista, un “afán de incorporar ás letras galegas a renovación que a novela universal coñecera ó longo do século XX” (do que ía del) e o “intento de sacudirse de enriba a literatura caseira” rural e costumista.

Pero a cousa no remata aí: tamén en autores contemporáneos (máis ou menos contemporáneos, os de remate do XX) atopan méritos por afastarse do rural e afrontar realidades urbanas (Tarrío dixit, a propósito de A. Conde por ex., tamén aquí, etc.). Na narrativa estrictamente contemporánea hai aínda presencia desa tendencia costumista (¿os Contos da Coruña de X. Souto que son?) e desa ansia por desfacerse dela.

Pero digo eu ¿e onde está o costumismo logo? ¿Onde as obras que o representan? Se os narradores botaron o século desfacéndose del é que tivo que ser moito, se xeración tras xeración tiveron que loitar contra a súa presencia debeu ser coma unha lousa dun peso descomunal. Sen embargo visiten librerías, consulten manuais de hª da literatura galega... Non atoparán nada (ou case nada) desa aparentemente recalcitrante tendencia das nosas letras. Non atoparán textos, nin atoparán sequera información dos autores que os produciron (con algunha excepción claro, Carbalho Calero, que recolle a todos os que ten noticia deles, ou coleccións como a de “Narrativa Recuperada”). Entón falla algo: ou os historiadores repiten un tras doutro estes tópicos sen molestarse en analizalos detidamente e non hai tal relevancia e influencia (negativa, diriamos) do costumismo, e o “mérito” de afastarse del é só un argumento crítico, ou ben esa corrente costumista si que está aí, pero subterránea, silenciada nas historias da literatura por un prexuízo crítico, como se se avergoñasen dela, como se tivesemos tan interiorizado o complexo de pailáns que enterramos no esquecemento todo o que nolo recorde. Ou arre ou xo, pero a leria esa dos manuais a min non me convence.